Öğrenme Süreçlerinde Not Alma Teknolojileri İçin Bir Çerçeve Tasarımı - Bölüm 2
ALANYAZIN
Not alma davranışı eğitim bilimlerinde sık incelenen bir olgudur. Bu durum, Google Scholar’da 2017 Kasım ayında yapılan “Note-Taking” anahtar sözcüğü ile yapılan aramada 100 binden fazla akademik kaynağın bulunmasıyla açıkça görülmektedir. Not alma süreçleri 1980’lerden itibaren bilgisayar bilimlerinin de alanına girmiş ve özellikle elektronik not alma, ders içeriği yakalama ve çoklu ortam içeriklerini yakalama gibi “Her an her yerde hesaplama”, “İnsan-bilgisayar arayüzü”, “Yaygın bilgi işlem” gibi konularda yoğun araştırma gerçekleştirilmiştir.
Bu çalışmada bireylerin yaşam boyu öğrenme süreçlerinde not alma davranışlarına odaklanılacaktır. Bu durum hem biçimsel öğrenme, hem yarı biçimsel öğrenme hem de biçimsel olmayan öğrenme anlarındaki not alma davranışlarını kapsayacağı için geniş bir alanyazını ilgilendirmesine rağmen tüm bu öğrenme alanlarında bireysel not alma teknolojilerine ağırlık verilerek çalışmanın kapsamı sınırlandırılacaktır.
Öğrenenlerin öğrenme süreçlerinde not almaları, verilen bir anda yaşamakta oldukları öğrenme deneyimine ait ya da bu deneyimle ilgili olarak kendilerinin oluşturduğu, daha sonra kullanmak isteyecekleri bir enformasyonu bir ortama kaydetmeleridir. Not alma davranışına not yakalama ya da not yapma gibi davranışlar da eşlik edebilir. Not alma davranışı öğrenenlerin başlıca uyguladıkları bir öğrenme stratejisi olduğu için oldukça erken tarihlerde bu konu bilimsel olarak araştırılmıştır. Örneğin, Crawford (1925a, 1925b: Akt. Bonner ve Holliday, 2006) yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde öğrencilerin not tutmaları ya da not tutmadan dersi dinlemeleri arasındaki farkları araştırmıştır. Araştırmasında not tutan öğrencilerin not tutmayanlardan daha başarılı olduğunu bulmuştur. Bonner ve Holliday’in taramasına göre bu sonuç günümüze kadar gelen çok sayıda araştırmada tekrar tekrar elde edilmiştir. Öz-düzenlemeli öğrenme gibi öğrenenin kendi öğrenme süreci üzerindeki hâkimiyetini artıran yöntemlerde öğrenenin not tutması ve bu notlardan yararlanarak düşünüm gerçekleştirmesinin önemi yüksektir (Zimmerman & Martinez-Pons, 1988: Akt. Bonner ve Holliday, 2006).
Not almanın temel işlevleri farklı yazarlarca farklı biçimde belirlenmiştir. Örneğin, Kiewra’ya (1989) göre not almanın depolama ve kodlama şeklinde iki temel işlevi bulunmaktadır. Depolama işlevi, yazılı bir şekilde depolanan notların incelenmesinin akılda kalmayı kolaylaştırdığını ileri sürer. Not almanın kodlama işlevi, notları kaydetme işleminin, daha sonra bu notlara geri dönülerek inceleme yapılmadığında dahi öğrenmeyi kolaylaştırdığını gösterir. Bu kolaylaştırıcı etki, not alma etkinliklerinin dikkati artırmasını, belirli fikirlerin daha ayrıntılı bir şekilde işlenmesini ve / veya ders materyalinin daha fazla düzenlenmesini teşvik ettiği için ortaya çıkabilmektedir (Kiewra, 1989). Kiewra’nın bu görüşüne göre not alma işlemi öğrenenin ders materyaline ait içeriği tekrar ederek belleğinde kalıcılığını artırmaya çalışmasına hizmet etmektedir.
Boch ve Piolat’a (2005) göre not alma işlemi enformasyonu saklama ya da yansıtmaya (düşünüme) yardımcı olması amacıyla yapılır. Enformasyonu saklama işlevinde kullanılan depolama yöntemleri, bilimsel açıdan etkili olduğu kanıtlanmış olan "kopyalama-tekrarlama" stratejilerinden daha karmaşık "yeniden düzenleme-yorumlama" stratejilerine kadar değişmektedir. Boch ve Piolat (2005), not alma işleminin Kiewra’dan farklı olarak, kalıcılığı artırmaktan daha çok, hüküm verme, sorun çözme ve karar alma gibi entelektüel amaçlarla kullanımına vurgu yapmaktadır. Not alma, matematiksel problemlerin çözümü gibi zaman alıcı, gerçek zamanlı düşünce süreçlerinde yardımcı olmaktadır.
Lin ve arkadaşları (2004) günlük yaşamda anlık olarak ihtiyaç duyulan ve öğrenme sürecinin ötesindeki daha genel bir not alma davranışını incelemişler ve bu şekilde alınan notları mikro not olarak tanımlamışlardır. Mikro notlar, görev listeleri, internet adresleri, dişçi randevuları, adresler, doğum günleri, beyin fırtınası sonucu elde edilen fikirler gibi not edilebilir enformasyonu yakalarlar. Birkaç sözcükten oluşan bu mesajlar alışveriş fişlerinin arkasına, önemsiz posta zarflarının üstüne, yapışkan not kâğıtlarına, hatta elimize hızlıca karalanırlar. Mikro notlar, bir metin düzenlerken ya da bir kitap okurken yapılan açıklamalar; dersler, sunumlar ve toplantılar esnasında alınan notlar gibi biçimsel not almadan ayrı bir enformasyon varlığı sınıfını oluştururlar. Biçimsel notlar deneyimlediğimizi anımsamamıza rehberlik ederek geçmişe yönelik belleğimizi desteklerlerken tersine olarak, mikro notlar şu andaki enformasyona odaklanırlar ve gelecekte kullanılırlar. Lin ve arkadaşlarının geliştirdiği mikro not yaşam döngüsü modeline göre bir mikro not tetikleme ve kaydedilme işleminden sonra üç farklı yol izlemektedir. Birincisi, geçici depolama ortamından kalıcı depolama ortamına aktarılması, ikincisi hemen kullanma, üçüncüsü ise mikro notun pasif ya da aktif olarak kendini hatırlatacağı bir ortamda tutulması ve başvurulmasıdır. Bu üç kullanım biçiminden sonra mikro notun görevi tamamlanmış olur ve ya arşivlenir ya da yok edilir.
Not alma davranışı sadece geçmişe yönelik ya da şu ana yönelik olarak gerçekleşmez. Ayrıca geleceğe yönelik belleğe ait anımsamak istediğimiz enformasyonu da not ederiz. Geleceğe yönelik bellek ya da niyetlere ait bellek, gelecekteki belirli bir işlemi gerçekleştirmek için bir niyetin yerine getirilmesini desteklemeye yardım eden gerekli süreç ve becerileri ifade eder. Geleceğe yönelik belleğe ait günlük örneklere işten eve gelirken ekmek almayı hatırlamak, arkadaşlara bir sonraki görüşmeye dair bilgi vermek, muayene olmayı hatırlamak verilebilir. Geleceğe yönelik belleğin görevleri genellikle diğer bir görev ile yoğun olarak meşgul durumdayken yerine getirilmesi gereken bir eylemi hatırlamamızla ilgili görevlerdir (Ellis, 1998).
Fiorella ve Mayer’e (2017) göre bilimsel bir metin üzerinde çalışırken kâğıt ve kalemle not alma esnasında öğrenenin yararlandığı başlıca not alma stratejileri sözel gösterim ve uzaysal gösterim olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Sadece sözcüklerden oluşan bir metin oluşturma, listeleme ve anahat oluşturma stratejileri sözel gösterim biçimindeyken, haritalama ya da çizim yapma stratejileri enformasyonun uzaysal gösterimidir.
Not alma işlemi sadece not alma aşamasından ibaret değildir. Alınan notların daha sonra gözden geçirilmesi ve kullanılması gerekebilir. Notların daha sonra gözden geçirilmesi notta yazanların anımsanması, başka bir içeriğin oluşturulması esnasında kullanılması, notların yeniden düzenlenerek daha üst düzey bir kavrayış amacıyla kullanılması vb. nedenlerle olabilir. Gözden geçirme işlemi sadece bir kez gerçekleşip, ardından not yok edilebilir ya da not gelecekteki başka gözden geçirmeler için korunur. Öğrenenin içerik üzerinde tekrar yaparak ve notlar alarak ders çalışması bazen sadece enformasyonu bellekte kodlamaya yönelik bir çaba olup, örneğin, bir sınavdan sonra bir daha o notlara dönülmeyebilmektedir.
Not almanın bir başka biçimi, daha önce alınmış notlara, yakalanan enformasyona ya da öğrenme deneyimine eşlik eden içeriğe açıklama eklemektir. Açıklama eklemek genellikle kitap okuma esnasında sıkça yapılan bir işlemdir. Marshall'a (1997) göre altı farklı açıklama ekleme işlevi bulunmaktadır.
- Gelecekte yapılacak bir işleme ilgili mesaj vermek için açıklama eklemek (Yeniden okumak için bölüm başlıklarını işaretlemek, …)
- Yeri ve içeriği hatırlamak için açıklama eklemek (Yıldızlar, çemberler, üstünü işaretleme – altını çizme, …)
- Problemin çözümüyle ilgili açıklama eklemek (Kenar boşluklarına, şekillerin ya da denklemlerin yanına açıklama eklemek, …)
- Yorumlama etkinliği kaydı için açıklama eklemek (Kenar boşluklarına kısa notlar; diğer boşluklara daha uzun notlar eklemek, …)
- Okuyucunun dikkatini metin üzerinde yönlendirecek açıklama eklemek (Karmaşık anlatılardaki gelişimi izlemek, …)
- Konuyla ilgisiz beklenmedik bir düşünüme ait açıklama eklemek (O anda akla gelen bir düşünce ya da şekil, …)
Yaygın kullanılan kelime işlemcilerde belgeye açıklama eklemek, PDF dosya formatında açıklama eklemek, Mendeley gibi araştırma kaynakları yönetim sistemlerinde bir makale üzerine açıklama eklemek gibi elektronik belgelerde açıklama eklemek yaygın bir davranış haline gelmiştir.
2010’lu yıllarda e-kitap okuyucularının yaygınlaşması nedeniyle elektronik kitapta seçilen bir bölümün e-okuyucudan ihraç edilmesi işlemi de kitaptan not alma işlemi olarak sıkça kullanılmaya başlamıştır (DuVall, 2014).
Öğrenmede not alma davranışının yanı sıra not yakalama davranışı da bulunmaktadır. Not yakalama, içinde bulunulan öğrenme deneyimine ilişkin içeriğin değişik medyalara kaydedilmesidir. İçerik yakalama davranışları arasında metin yakalama, görüntü yakalama, ses yakalama ve video yakalama bulunmaktadır. Yakalanan içeriğe bir bağlam oluşturması amacıyla ayrıca konum yakalamaya da yer verilebilmektedir.
Not yakalama sonucunda yakalanan notlar, olduğu gibi saklanarak gelecekte kullanılabilir ya da açıklama ekleme sürecinden geçirilerek zenginleştirilebilir. Örneğin, sesli not alma teknolojisi ürünü olan Sonocent’in kullanımında not almayı yönetilebilir adımlara bölme önerilmektedir. Özellikle gelişimsel yetersizliği olan öğrenciler için geliştirilmiş olan Sonocent Audio-Note-Taking yazılımı için önerilen adımlar, yakalama (Capture), yorum (açıklama) yazma (Annotate), gözden geçirme (Review) ve kullanma (arşivleme, ihraç etme, paylaşma) (Engage) aşamalarını içermektedir.
Not yapma davranışı not alma davranışından farklıdır. Not yapma davranışı var olan bir içerikten yararlanarak yeni bir içerik oluşturmaya yol açan bir davranıştır. Öğrenme süreçlerindeki yaygın not yapma davranışları arasında içeriği başka kelimelerle açıklamak (paraphrase), içeriği özetlemek ve içerikten doğrudan alıntı yapmaktır. Doğrudan alıntıda içerik üzerinde değişiklik yapılmamakla birlikte alıntının kendisi, formatı, atıf biçimi vb. bir araya gelerek yeni bir kullanılabilir içerik oluşturur. Geleneksel alıntı saklama biçimi olarak kullanılan not kartlarının yerini günümüzde yukarıda bahsedilen Mendeley gibi elektronik alıntı yönetim sistemleri almaya başlamıştır.
Öğrenme sürecindeki notların bir başka kaynağı da diğer öğrenenlerin tuttuğu notlardır. Özellikle yükseköğretim öğrencileri arasında başkalarının tuttuğu notları olduğu gibi alıp yararlanmak oldukça yaygın bir uygulamadır.
Notları gözden geçirme aşaması notlara erişmeyi ve görüntülemeyi (ve bu esnada notu okumayı ya da nota bakmayı), eğer not ses, video gibi belirli bir süreyi kaplayan içerikten oluşuyorsa, notları yeniden canlandırma (ve bu esnada izleme), biçimlendirme, dış ortama ihraç etme, paylaşma ve eğer gerekiyorsa notları yeniden yorumlamayı içermektedir.
Not almanın son aşaması tutulan notları (eğer varsa eklenen açıklamalar, yorumlar ve yeniden yorumlamalar dahil) arşivleme ve yok etme işlemlerini içeren aşamadır. Bu aşamada not alma oturumu sona ermiştir. Bu aşamadan sonra olanlar yeni ve farklı bir not alma aşamasının başlamasına yol açar.
Geleneksel not alma teknolojisi kalem ve kâğıttır. Günümüzde bu kullanım biçiminin yaygınlığından yararlanmak amacıyla elektronik kâğıt ve kalem biçiminde çok sayıda benzeri tasarlanmıştır. Güncel not alma teknolojileri, her biri bağımsızca ya da bir arada kullanılabilen dört farklı medya için geliştirilmektedir. Bunlar, içinde görüntü de eklenebilen metin biçiminde not alma yazılımları, içine metin ve görüntü de eklenebilen sesli not alma yazılımları, içine diğer medyaların da eklenebildiği durağan ya da hareketli ekran görüntüsü alma yazılımları ve video notu alma yazılımlarıdır.
Bu çalışmada içerik oluşturma davranışları not alma davranışının dışında tutulacaktır. Bir öğrenenin sıkça gerçekleştirdiği içerik oluşturma ekinlikleri arasında bir metnin taslağını oluşturma, karalama yapma, problem çözme, tasarım yapma, ödev – sunu hazırlama, araştırma yapma vb. örnekler verilebilir. İçerik oluşturma eylemi esnasında kâğıt ve kalemin yanı sıra üretkenlik yazılımlarından yararlanılır ve öğrenen bu etkinlikler esnasında bu etkinlikle ilgili olarak ya da olmayarak ayrıca not alma davranışları gerçekleştirebilir.
Not almada kullanılan yazılımlar ve donanımlar teknolojinin gelişmesiyle yeni kullanıcı deneyimlerini içerecek biçimde sürekli değişmektedir. Bu nedenle, 1990’larda yaygın olarak kullanılan not alma teknolojileri ile 2010’larda yaygın olarak kullanılan teknolojiler arasında ortak bir yazılım ya da donanım bulmak mümkün olmamaktadır. Kasım 2017 tarihinde internette yapılan kısa bir arama ile yaygın olarak kullanılan not alma yazılımları arasında Microsoft OneNote, Google Keep, Evernote, Simplenote (Web), Zoho Notebook (for iPhone) yazılımlarının listelerde ortak olarak bulunduğu görülmektedir. Bu yazılımların hepsinin de bulut tabanlı hizmetler olduğu ya da bu hizmetlere erişimi barındırdığı görülmektedir (Duffy, 2017; Daly, 2017).
Aynı tarihte sesli not alma yazılımları arandığında Sonocent isimli ürüne sıkça referans verildiği görülmektedir (Sonocent, 2017). Ekran görüntüsü alma yazılımları için daha fazla seçenek bulunmaktadır (Gregory, 2010). Videolu not alma yazılımları arasında Anvil (Anvil, 2017) ve Videonot.es (Videonot.es, 2017) uygulamaları yaygın olarak kullanılmaktadır.
Not alma süreciyle ilgili Beth Holland tarafından önerilen 4S isimli bir yaklaşımda; kullanılan not alma sisteminin değişik medyalarda not yakalamayı desteklemesi gerektiği (support), notları farklı cihazlarda kaydetme olanağı sunması (save), notlar arasında arama yeteneklerini içermesi (search) ve notların başkalarıyla paylaşılabilmesine izin vermesi (share) özelliklerine vurgu yapılmaktadır. Böylece, öğrenenler bu teknolojiler yardımıyla enformasyonu yeniden düzenleyerek yayınlama, enformasyonu sentezleme ve düşünüm gerçekleştirme olanağına kavuşabilirler (Holland, 2016).
[*] Bu bölümün yazılmasında “Mutlu, M.E., Peri Mutlu, A., Kip Kayabaş, B. ve Kayabaş, İ. (2017). Öğrenme Süreçlerinde Not Alma Teknolojileri İçin Bir Çerçeve Tasarımı, 3’üncü Uluslararası Eğitim, Uzaktan Eğitim ve Eğitim Teknolojileri Kongresi, ICDET 2017, Antalya“ kaynağından yararlanılmıştır.
(Not: Yararlanılan kaynaklar yazı dizisinin sonunda topluca verilecektir.)
